یکی از ویژگی های منحصر به فرد انسان ها داشتن توانایی ذاتی و استعداد در یک زمینه خاص است. بر اساس تحقیقات دانشمندان هیچ کس بی استعداد نیست و هر کس در زمینه ای مستعد است. استعداد به معنای آمادگی ذاتی فرد است که یادگیری را تسهیل و تسریع می کند. توفیق هر جامعه ای در گرو شناسایی ، هدایت و حمایت و بهره گیری بهینه از استعدادهای آن جامعه است چرا که مهمترین بخش نیروی انسانی در هر جامعه ای استعدادهای نهفته آن

است. اصولاً اگر رشته و شغل آینده بر اساس استعداد واقعی و درونی فرد انتخاب شود می تواند زمینه ساز پیشرفت و موفقیت وی در آینده باشد. یکی از مهمترین راها های سنجش استعداد استفاده از آزمون های معتبر روانی است که باید در شرایط ویژه و زیر نظر متخصص مربوطه انجام گیرد. بر اساس نظر روانشناسان خود فرد بهترین کسی است که آگاه بر استعدادهای درونی خویش است اما والدین و اطرافیان نیز می توانند به ابعادی از استعدادهای درونی ه

ر فرد دست یابند که می توان از آنها بعنوان مشاور و یک نیروی کمکی در کشف استعدادها کمک گرفت. استعداد از دیدگاه های مختلف به انواع گوناگونی تقسیم می شود که بطور کلی می توان موارد زیر را نام برد :

۱- استعداد علمی – آموزشی : یا استعداد تحصیلی که مهمترین معیارهای سنجش آن می توان نمرات سال های قبل از تحصیل در دانشگاه خصوصاً نمرات امتحان های نهایی فرد را نام برد.

۲- استعدادهای مکانیکی – صنعتی : این استعداد شامل فعالیت هایی نظیر درک و روابط فضایی و حرکت دست ها و انگشتان است. افرادی که از این نوع استعداد برخوردارند معمولاً کسانی هستند که قدرت خلاقه ی شگرفی در طراحی سیستم های علمی و صنعتی دارند.
۳- استعداد هنری : استعداد قبل آز آنکه به علم و دانش مربوط باشد به توان روحی و ذوق درونی شخص مرتبط است. هنرهای هفتگانه همگی منشعب از این استعداد قوی در وجود انسان بوده اند. این استعداد معمولاً از اوایل دوران کودکی خود را به صورت های مختلف خصوصاً علاقه به هنرهای تجسمی نشان می دهد. افراد دارای این نوع استعداد معمولاً روح لطیف تری نسبت به دیگران دارند و حساس تر هستند.

۴- استعداد ادبی : این نوع از استعداد که بیشتر در قالب استعداد هنری وجود دارد در نویسندگان و شاعران یافت می شود و بیشتر به ذوق هنری در حیطه کلمات و فهم متون ادبی مربوط می گردد.

۵- استعداد کلامی : این نوع از استعداد که بیشتر در معلمان ، نویسندگان و خبرنگاران وجود دارد با عواملی نظیر قدرت درک و بیان مطالب و شیوه انتقال ارتباط پیدا می کند. اصولاً تحقیقات قبل از دانشگاه پرورش دهنده استعداد علمی آموزشی است و در بسیاری از مواقع دیگر سایر استعدادهای فرد در ورطه فراموشی فرو می افتد لیکن در جهت شناخت و کشف نوع استعداد در هر فرد راه های بسیاری وجود دارد که به چند نوع از آنها اشاره می شود :

الف) رغبت در کار : یکی از راه های کشف استعداد این است که فرد بررسی انجام دهد که در چه کارهایی تمایل و رغبت بیشتری دارد. به عبارت دیگر از انجام دادن چه کارهایی احساس خستگی و ملالت کمتری بر انسان وارد می شود. بعنوان مثال فردی که تمایل فراوانی به کار با ماشینهای برقی و تعمیر وسایل خانگی دارد و وقت بسیاری را بدون خستگی و با رغبت بسیار زیاد صرف این گونه مورد می کند استعداد مکانیکی – صنعتی او در سطح بالایی است یا اینکه

فردی که وقت فراوانی را بدون خستگی به شعر خواندن و بررسی متون ادبی گذشتگان اختصاص می دهد و تا کنون دهها بیت شعر سروده است استعداد ادبی شگرفی دارد همچنین است در مورد شخصی که روزها و شب ها بی وقفه نقاشی می کشد و بارها در مجامع هنری صاحب عناوین مهمی شده است نشان می دهد که استعداد هنری بالایی دارد.

ب) موفقیت های قبلی : در نظام تعلیم و تربیت ، موفقیت آن درجه از پیشرفت را گویند که فرد به تناسب توانایی های خود به آن رسیده باشد. یکی از راههای تعیین استعداد توجه به موفقیت های قبلی فرد است. بعنوان مثال شخصی که در مسابقات سراسری و المپیادهای علمی در رشته ریاضیات موفق شده است استعداد فراوانی در زمینه ریاضیات دارد. کسانی که در مسابقات قرآنی و یا نهج البلاغه جزو برگزیدگان جهانی قرار می گیرند ، از استعداد فراوانی در زمینه علوم دینی و معارف اسلامی برخوردارند.

ج) آزمون های روایی معتبر : یکی دیگر از راههای ارزیابی استعداد استفاده از آزمون ها زمانی موثق و قابل استناد است که آزمون برای جامعه مورد نظر استاندارد شده باشد و زیر نظر یک روانشناس برجسته انجام شود. این آزمونها انواع مختلفی دارند می توان برای سنجش نوع استعداد خود توسط این آزمونها به مرکز مشاوره محل تحصیل خود یا مراکز علمی مشاوره که بصورت دولتی و خصوصی و معتبر در سطح کشور فعالیت می کنند مراجعه نمود.

د) سوابق تحصیلی : نمرات درسی در بعضی از موارد بعنوان یک معیار نسبی ارزشیابی در سنجش استعداد مورد استفاده قرار می گیرند. بعنوان مثال فردی که در کلیه مقاطع تحصیلی دارای نمره بالایی در درس فیزیک بوده است و علاقه زیادی به این درس دارد یقیناً استعداد علمی زیادی در این زمینه دارد و در صورت ادامه تحصیل در رشته فیزیک در دانشگاه می تواند موفقیت های فراوانی را کسب کند. البته به علت اینکه سؤالات امتحان در اکثر موارد بر اساس اصول خاص تهیه سؤال طرح نمی شوند نتایج قابل استنادی بعنوان معیار ارزیابی ندارند. در امتحانات نهایی و سراسری سعی می شود سؤالات علمی تر و اصولی تر طرح می گردد. لذا نتایج این امتحانات می تواند بیشتر بیانگر استعداد فرد در حوزه مشخصی از علوم باشد.

رشته و شخصیت
شخصیت به معنای نحوه رفتار فرد و ترکیبی از خصوصیات اجتماعی ، جمعی و ذهنی شخص است. رفتاری که از هر کس بروز می کند گویای شخصیت اوست. انسان ها از نظر ویژگی های شخصیتی با یکدیگر تفاوت دارند. انتخاب رشته تحصیلی و شغل آینده نیز به نوعی به شخصیت انسان بستگی دارد. تطابق بین شخصیت و رشته تحصیلی باعث سازگاری و پیشرفت می شود و به سلامت روانی و خلاقیت هر چه بیشتر شخص می انجامد بسیاری از رشته های

دانشگاهی شخصیت های ویژه ای را می طلبند. اگر فردی با بدنی ضعیف و روحیه ای آرام و قدی کوتاه وارد دانشکده افسری شود که نیاز به قدرت روانی و بدنی دارد انتخاب صحیحی انجام نداده است. فردی که دارای شخصیتی عاطفی و احساساتی است و تحمل دیدن خون و درد کشیدن بیمار را ندارد اگر وارد رشته پزشکی شود در نهایت نمی تواند پزشک موفقی گردد. همچنین است در مورد فردی که بسیار حساس و عاطفی است و به احساسات درونی بسیار متکی می باشد و رشته ناوبری و فرماندهی کشتی را انتخاب می کند. یقیناً این چنین فردی در رشته تحصیلی و در نهایت در کار خود موفق نخواهد شد. بسیاری از روانشناسان معتقدند که اساس شکل گیری شخصیت تجاربی است که فرد طی سالهای اولیه زندگی کسب می کند. و شکل گیری شخصیت ارتباط

مستقیمی با وضعیت اجتماعی دارد. با این حال می توان شخصیت انسان ها را در ۶ نوع خلاصه نمود که عبارتند از شخصیت های : واقع گرا ، اجتماعی ، معنوی ، سنتی ، هنرمند و بی باک.
* واقع بینی در امور ، مهارت های صنعتی و مکانیکی ، تفکر علمی ، قدرت بینی ، جدیت در کار ، علاقه و هماهنگی در کارها از ویژگی های افراد « واقع گرا » است. این افراد بیشتر به مشاغلی روی می آورند که به مهارت های فنی نیاز دارد و اگر با مشکلی نیز مواجه شوند راه حل های علمی برای حل آن مشکل جستجو می کنند.

* افراد دارای شخصیت « اجتماعی » در ایجاد و حفظ روابط انسانی مهارت خاصی دارند. این افراد روحیه شرکت در فعالیت های جمعی و گروهی را دارند و اغلب نقش معلمی و استادی را ترجیح می دهند. افرادی مسئول و انسان دوست هستند و تمایلی به شرکت در کارهای بدنی سازمان یافته ندارند.
* افراد دارای شخصیت « معنوی » از انجام امور پیچیده ای که به تفکر نیاز دارد لذت می برند و خلاق ، کم رو ، محتاط و مستقل می باشند. از دیگر ویژگی های این گروه قدرت استدلال ، تفکر و سازمان دهی است. این افراد گاهی به رویا پردازی در مورد آینده خود می پردازند و کمتر تمایل به تغییر رشته تحصیلی خود دارند.

* افراد دارای شخصیت « سنتی » تمایل زیادی به نظم و تربیت دارند. به فعالیت های بدنی و اجتماعی رغبت چندانی نشان نمی دهند. بسیار محتاط بوده ، احترام خاصی برای حفظ قوانین مقررات قائلند.

* افراد دارای شخصیت « هنرمند » به نظم و تربیت رغبت ندارند. در روابط خود بسیار عاطفی و حساس اند و مسایل فردی و اجتماعی خود را با ارائه آثار هنری نمایش می دهند. با دیگران به خوبی روابط اجتماعی مطلوب برقرار می سازند و به راحتی از احساسات درونی خود صحبت می کنند.
* افراد دارای شخصیت « بی باک » بسیار ماجراجو و اجتماعی اند. در روابط خود با دیگران سلطه گر و قدرت طلبند و می کوشند تا رهبری هر گروهی را بدست گیرند. به هرگونه خطری تن در می دهند و در گویایی مهارتی فوق العاده دارند.

اصولاً با بررسی زندگی گذشته و مشاهده رفتار هر فرد می توان غلبه یکی از انواع شخصیت های فوق الذکر را مشخص نمود. از دیدگاه روانشناسان امکان دارد انسان ها ترکیبی از چند مورد از شش ویژگی فوق را با هم داشته باشد. با این حال آزمون های روانی معتبر علمی در شناخت ویژگی های شخصیتی وجود دارد که می توان به نتایج آن ها استناد نمود. امر مسلم این حقیقت است که پس از شناخت شخصیت اگر مبادرت به انتخاب رشته های متناسب با ابعاد درونی خود نمایید ، مطمئناً آینده علمی و شغلی درخشانی خواهید داشت و از زندگی خود احساس رضایت کاملی خواهید نمود.
الف) راه های کسب شناخت

اصولاً هر چه آگاهی و بینش فرد نسبت به رشته ها بیشتر باشد انتخاب رشته وی واقعی تر و منطقی تر خواهد بود. صاحبنظران مسایل آموزشی معتقدند که انتخاب رشته نیست که در ظرف چند روز اتفاق بیافتد . بلکه این امر سیری دامنه دار منطقی را می طلبد که از سالها قبل در دوران مدرسه و متوسط شکل گرفته است .بطور کلی می توان از منابع زیر بعنوان شناخت کمک گرفت :
* ۱- مشاوره با افراد بصیر و آگاه ، معلمان و مدیران مدرسه ، مشاوران مراکز معتبر و آموزشی و استفاده از نظر والدین و بستگان که اطلاعات اجتماعی و شغلی بالایی دارند.
* ۲- بهره گیری از نظرات فارغ التحصیلانی که در همان رشته مشغول به کارند و نظر خواهی از اساتید دانشگاه ها مفید می باشد .
از منابع شناخت علاوه بر اینکه می توان از نوع رشته اطلاعاتی کسب نمود ، از نوع مدرسه و امکانات آن شرایط هر محل تحصیل نیز اطلاعاتی کسب می شود . از آنجا که انتخاب رشته انتخاب آینده زندگی است لذا از هم اکنون باید به مشورت با افراد صلاحیت دار و منابع مطمئن پرداخت و پس از آن تصمیم نهایی و قطعی را اتخاذ نمود . در انتخاب رشته تمامی رشته هایی را که انتخاب می کنید باید مورد تائید شما باشد و برای اولویت بندی هر کدام از آنها باید توجیه

مناسبی داشته باشید آنچه دیگران می گویند را نباید بدون تفکر عمیق پذیرفت . نظرات دیگران هر چه باشد صرفا باید جنبه راهنمایی داشته باشد و تصمیم گیری نهایی باید از ترکیب چندین عامل مختلف و توجه به عوامل درونی و بیرونی و پس از شناخت کامل و با توجه به شانس قبولی بر عهده شخص شماست.
علاقه و رغبت
آنچه که شما توصیه می شود این است که دانش آموزان می بایست رشته های انتخابی خود را به ترتیب علاقه مندی در فرم انتخابی رشته درج نمایند. مطلب مهمی که در این توصیه کوتاه به چشم می خورد ، پر نمودن فرم انتخاب رشته به ترتیب « علاقمندی » است. اصولا علاقه به معنی ترجیح میان اشیاء مختلف هنگام تصمیم گیری است . به عبارتی دیگر علاقه نوعی انگیزه بالفعل است . علاقه و رغبت یاد گرفتنی هستند و بر اثر تعامل با محیط خارج حاصل می شوند.

علاقه زمانی بوجود می آید که انسان چیزی را دوست بدارد ، آن را مورد توجه قرار می دهد ، درباره آن بیاندیشد و از آن لذت ببرد و نتایج تحقیقات مختلف نشان می دهد که هر آنچه سن فرد بالاتر می رود ، رغبت ها و علایق وی توسعه بیشتری می یابند و به واقعیت نزدیک می شوند . علاقه و رغبت هوش و استعداد را نیز تحت تاثیر قرار می دهد بطوری که اگر فردی انگیزه ی کاذبی در انتخاب رشته داشته باشد علایق وی نیز بطور کاذب تغییر خواهد یافت . به عنوان مثال فردی ممکن است در اثر القاء دیگران نسبت به یک رشته خاص بصورت کاذب علاقمند شود و آن را بعنوان ادامه تحصیل انتخاب کند ولی پس از فارغ التحصیلی متوجه شود که رشته با روحیات و منطبق نبوده است . متاسفانه در میان جامعه ما در اثر باورهای غلط بعضی از افراد ، علاقمندی کاذبی نسبت به رشته هایی همانند علوم پزشکی ، مهندسی ، حقوق ، و… وجود دارد.

بر اساس شواهد موجود در مراکز مشاوره یکی از مهمترین مسایلی که برای دانشجویان مشکلات روحی مختلف ایجاد می کند نداشتن علاقه به رشته تحصیلی است در بیشتر موارد به عدم آشنایی آنها در زمان انتخاب رشته بر می گردد . اگر رشته تحصیلی بر علایق و رغبت ها واقعی فرد منطبق نباشد ، دانشگاه علاوه بر اینکه نمی تواند موجب ارتقاء فکری و شخصیتی در او شود بلکه باعث خستگی روحی و جسمی در او می گردد.